Tiền kỹ thuật số của Ngân hàng Trung ương: Quan điểm và thực tiễn triển khai tại một số quốc gia - đề xuất cho Việt Nam

Tiền kỹ thuật số đã và đang là một trong những phương tiện và giải pháp thanh toán trực tuyến theo xu hướng tất yếu trong môi trường công nghệ hiện đại và các thay đổi quan hệ ngoại thương trên quy mô toàn cầu.

Đến thời điểm hiện nay, các ngân hàng trung ương (NHTW) từ nhiều quốc gia trên thế giới đã cảnh báo những rủi ro tài chính của sàn giao dịch tiền ảo. Sự phát triển của tiền số và tài sản số cùng dòng tiền thâu tóm xuất hiện cũng đã và đang khiến nhiều cơ quan quản lý tại nhiều nước phải đối diện với những rủi ro lớn. Theo đó, khi các đồng tiền kỹ thuật số tư nhân như Bitcoin, Libra, JPM Coin, SBI Coin được sử dụng trong trao đổi mua bán hàng hóa, dịch vụ trong thanh toán chuyển tiền toàn cầu đủ lớn có thể tạo ra hệ thống ngân hàng ngầm phi quốc gia thì chúng sẽ đe dọa trực tiếp đến hệ thống thanh toán nội địa và quốc tế của mọi quốc gia vì chúng có thể che mắt và lấn át việc kiểm soát lượng tiền trong lưu thông của các NHTW ở mỗi nước.

Do tính ẩn danh và sử dụng mật mã, tiền kỹ thuật số, tài sản số phi nhà nước có thể chuyển đi bất kỳ đâu một cách lập tức, nhanh chóng khiến cho việc kiểm soát tiền tệ ra/vào của quốc gia trở nên rất khó khăn, ảnh hưởng đến thị trường ngoại tệ, điều hành tỷ giá, kiểm soát rửa tiền, kiểm soát tham nhũng và tài trợ khủng bố.... Vì vậy, buộc các quốc gia phải tăng cường quản lý các Big Tech, giám sát chặt chẽ các hoạt động thu thập dữ liệu, trong khi chính sách và cơ chế quản trị dữ liệu hiện nay trên phạm vi quốc tế còn chưa có sự thống nhất chung.

Việt Nam cũng có nhu cầu và môi trường thuận lợi để phát triển tiền kỹ thuật số, nhưng đây vẫn đang là vấn đề cần làm rõ vai trò, trách nhiệm của các bên liên quan trên cơ sở luật hóa các trách nhiệm để tạo tính minh bạch và quản lý chặt chẽ không chỉ về tổng phương tiện thanh toán mà cả hình thức, cơ chế thanh toán tiền kỹ thuật số. Vai trò, trách nhiệm này trước hết và quan trọng nhất vẫn thuộc về NHTW thông qua Luật về thanh toán và đồng tiền thanh toán.

Hiện nay trên thế giới, mỗi quốc gia đang có những hình thức và chính sách sử dụng tiền kỹ thuật số còn rất khác nhau:

Tại Mỹ, ở cấp quốc gia vẫn chưa có cách tiếp cận pháp lý nhất quán về tiền mã hóa. Các quy định pháp lý về tiền điện tử và thanh toán phi tiền mặt đối với các sàn giao dịch khác nhau còn tùy theo từng tiểu bang. Thuật ngữ “tiền mã hóa” hay tiền kỹ thuật số vẫn khác nhau giữa các cơ quan liên bang. Theo đó, Ủy ban Chứng khoán và Sàn Giao dịch chứng khoán Mỹ (SEC) coi tiền mã hóa là chứng khoán, trong khi Ủy ban Giao dịch hàng hóa tương lai (CFTC) lại coi tiền mã hóa là một loại tài sản hàng hóa và cho phép các tài sản phái sinh của tiền mã hóa giao dịch công khai. Tuy nhiên, sự ra đời của hệ thống thanh toán tức thời (RTP), hay sử dụng tài khoản đa tiền tệ Payoneer để chấp nhận thanh toán qua hệ thống SWIFT, thẻ tín dụng hoặc thanh toán bù trừ ACH cũng như gửi thanh toán thông qua thẻ ghi nợ hay thẻ tín dụng và hệ thống thanh toán FedNow... đã đẩy nhanh quy trình thanh toán, hệ thống RTP cho phép thanh toán trong nước chỉ trong vài giây.

Tại liên minh châu Âu (EU), yêu cầu các quốc gia thành viên thực hiện các biện pháp kiểm soát chặt chẽ hơn nữa để giảm thiểu rủi ro do tài sản ảo gây ra, đồng thời, thông qua gói tài chính kỹ thuật số mới mở rộng với mục tiêu là nâng cao năng lực cạnh tranh của châu lục về công nghệ và lĩnh vực Fintech, đồng thời giảm thiểu rủi ro và đảm bảo ổn định tài chính trong nền kinh tế. Khuôn khổ pháp lý quy định mới cũng bao gồm một đề xuất luật pháp mới toàn diện về tài sản mã hóa, được gọi là thị trường tài sản tiền mã hóa (MiCA) đang được phát triển để giúp hợp lý hóa quy định về công nghệ sổ cái phân tán (DLT) và tài sản ảo nhằm bảo vệ người sử dụng và nhà đầu tư. Theo đó, NHTW châu Âu (ECB) đang xem xét khả năng phát hành đồng tiền kỹ thuật số của riêng mình. Các loại tiền ảo, tiền kỹ thuật số chỉ là phương tiện trao đổi giá trị, không có tính thanh khoản bắt buộc, càng không phải là tiền pháp định nên càng sớm phải luật hóa cả chức năng làm phương tiện thanh toán, cả cơ chế quản lý chống rủi ro tiền tệ.

Tại Nhật Bản, hoạt động kinh doanh và trao đổi tiền kỹ thuật số được điều chỉnh bởi Đạo luật dịch vụ thanh toán năm 2009 đã sửa đổi, bổ sung năm 2016. Theo đó, Luật dịch vụ thanh toán quy định tiền kỹ thuật số được hiểu là loại phương tiện thanh toán hợp pháp nhưng không phải là một loại tiền tệ. Tiền kỹ thuật số chỉ được các bên thanh toán xác định là một giá trị tài sản. Còn đồng tiền pháp định là tiền tệ chính thống quốc gia chỉ được phát hành duy nhất bởi NHTW của quốc gia, đảm bảo tính thanh khoản và được quản lý một cách tập trung, thống nhất bởi các cơ quan nhà nước có thẩm quyền.

Như vậy, tại Nhật Bản, Nhà nước không công nhận tiền kỹ thuật số là một loại tiền tệ mà chỉ là tài sản số, do đó không được đảm bảo tính thanh khoản bắt buộc. Tiền kỹ thuật số chỉ có giá trị đối với các bên chấp nhận nó với tư cách là một loại phương tiện kỹ thuật thanh toán.

Nhật Bản gọi là tiền kỹ thuật số chỉ vì nó có đặc tính được lưu giữ trên các thiết bị điện tử hoặc các phương thức điện tử và các giao dịch tiền kỹ thuật số chỉ có thể được thực hiện thông qua hệ thống mạng internet. Cơ quan Dịch vụ Tài chính Nhật Bản (FSA) là cơ quan quản lý tài chính cấp quốc gia chịu trách nhiệm giám sát, quản lý những hoạt động liên quan đến việc giao dịch, trao đổi tiền kỹ thuật số. Luật Dịch vụ thanh toán của Nhật Bản đã ra đời và yêu cầu tất cả các trao đổi tiền kỹ thuật số phải được đăng ký theo giấy phép của FSA. Đồng thời, các công ty kinh doanh dịch vụ trao đổi tiền kỹ thuật số có nghĩa vụ lưu giữ hồ sơ kế toán về các giao dịch tiền kỹ thuật số tại doanh nghiệp và gửi báo cáo kinh doanh cho FSA vào mỗi cuối năm tài chính. FSA có quyền thanh tra các doanh nghiệp cả định kỳ, cả bất thường và có thẩm quyền yêu cầu các doanh nghiệp thực hiện các biện pháp cải thiện hoạt động kinh doanh theo thời hạn Luật định.

Tại Trung Quốc, Nhà nước Trung Quốc đã ra lệnh cấm hoàn toàn các hoạt động liên quan đến tiền mã hoá. Theo đó, NHTW Trung Quốc (PBoC) đã cấm các tổ chức tài chính giao dịch Bitcoin, không coi tiền mã hóa là đồng tiền pháp định. Tuy nhiên, một số tòa án Trung Quốc đã ra phán quyết vào giữa năm 2020 cho rằng, tiền mã hóa là tài sản cần được pháp luật bảo vệ. Bất chấp lệnh cấm gần như toàn diện đối với giao dịch tài sản mã hóa và các dịch vụ liên quan, luật pháp vẫn cho phép các hoạt động khai thác tiền mã hóa và Trung Quốc có thể sẽ sớm dỡ bỏ hoặc nới lỏng lệnh cấm đối với tiền mã hóa, khi những tuyên bố gần đây của các quan chức Chính phủ ủng hộ công nghệ Blockchain và hoạt động khai thác tiền mã hóa vẫn được coi là hợp pháp đã khiến nhiều người suy đoán rằng Trung Quốc có ý định trở thành nơi dẫn đầu trong lĩnh vực này. Tuy nhiên lịch trình vẫn chưa được xác định. Trong nhiều năm, PBoC đã nghiên cứu để giới thiệu một loại tiền kỹ thuật số chính thức của Nhà nước và hiện vẫn đang thí điểm đồng Nhân dân tệ kỹ thuật số trong thanh toán tại nhiều địa phương.

Tại Canada, pháp luật Canada cho phép sử dụng tiền kỹ thuật số. Theo đó, người tiêu dùng có thể sử dụng các loại tiền kỹ thuật số để mua hàng hóa và dịch vụ trên internet và trong các công ty chấp nhận tiền kỹ thuật số. Đồng thời, người tiêu dùng có thể mua và bán tiền kỹ thuật số trên các sàn giao dịch mở giống như mua bán chứng khoán. Tuy nhiên, tiền kỹ thuật số, bao gồm Bitcoin, không được coi là tiền tệ hợp pháp tại Canada. Mặc dù Canada không công nhận tiền kỹ thuật số là tiền pháp định, nhưng tiền kỹ thuật số được quy định là công cụ tài chính, do đó tiền kỹ thuật số có thể được sử dụng để thanh toán cho các giao dịch. Các quy định về thuế của Canada cũng áp dụng cho các giao dịch tiền kỹ thuật số.

Đề xuất cho Việt Nam

Với sự phát triển của khoa học công nghệ thông tin truyền thông đã và đang phủ sóng nhanh chóng trên toàn cầu, sự xâm nhập và lan tỏa rộng khắp của tiền kỹ thuật số cũng đi theo. Đối với Việt Nam, Ngân hàng Nhà nước được Thủ tướng Chính phủ giao chủ trì nghiên cứu, đề xuất cơ chế, chính sách về tiền kỹ thuật số quốc gia trong giai đoạn 2021-2025. Xin được đưa ra một số gợi ý về cách tiếp cận xây dựng đồng tiền kỹ thuật số của Việt Nam như sau:

Cần xây dựng cơ quan chuyên trách quản lý cấp Nhà nước để hoạch định chính sách và giám sát các hoạt động của tiền kỹ thuật số. Hoạt động mua bán, trao đổi và cung cấp các dịch vụ về tiền kỹ thuật số sẽ có mức độ rủi ro và ảnh hưởng lớn đến các chính sách tiền tệ quốc gia nếu như không được kiểm soát thích hợp và chặt chẽ từ luật pháp quốc gia. Do đó, thành lập và trao quyền cho một cơ quan chuyên trách cấp quốc gia để quản lý và giám sát các hoạt động liên quan đến tiền kỹ thuật số giống như Cơ quan FSA của Nhật Bản là phù hợp trong quá trình xây dựng khung pháp lý về quản lý thị trường tiền kỹ thuật số tại Việt Nam.

Áp dụng kinh nghiệm của Nhật Bản, Việt Nam cũng cần xây dựng kế hoạch phát hành đồng tiền kỹ thuật số được sử dụng trên phạm vi toàn quốc. Đồng tiền điện tử của Nhật với tên gọi là Đồng tiền Nhật Bản - J-Coin. Đồng J-Coin được buộc “tỷ giá” 1-1 với đồng Yên Nhật là đồng tiền giấy quốc gia và được sử dụng cho hoạt động thanh toán và chuyển tiền thông qua một ứng dụng trên điện thoại di động. Đồng thời, nên có quy định pháp lý để khẳng định tiền kỹ thuật số không phải là tiền tệ pháp định, nhưng được thừa nhận là một loại tài sản mang giá trị, mà cụ thể đó là giá trị quyền tài sản. Trong thực tế thì quyền tài sản này đã thuộc về nhóm quyền sở hữu tài sản động sản theo quy định tại Điều 107 Bộ luật Dân sự năm 2015 của Việt Nam.

Việt Nam cần sửa đổi, hoàn thiện và bổ sung vào nội hàm pháp luật trong quản lý tiền tệ nói chung và tiền kỹ thuật số nói riêng nhằm ngăn chặn những hành vi lợi dụng, tham ô, tham nhũng, rửa tiền bất hợp pháp.

Các giải pháp căn bản cần làm ngay bao gồm:

- Sớm luật hóa việc Nhà nước là cơ quan duy nhất có tư cách mở sàn giao dịch mua, bán tiền kỹ thuật số quốc gia phủ sóng theo vùng kinh tế trên toàn quốc. Các cơ quan nhà nước ở các vùng kinh tế này quản lý các hình thức và quy trình thanh toán bằng đồng tiền kỹ thuật số chính thức, thống nhất toàn quốc và có sàn giao dịch mở sổ cái để ghi lại các giao dịch trong và ngoài nước.

- Trong lĩnh vực vào/ra một lượng tiền với mục đích gửi/thanh toán/chuyển khoản hay cho vay bằng tiền mặt hay phi tiền mặt đều phải đi qua hệ thống quản trị dữ liệu quốc gia và các Tổ chức tài chính được cấp phép hoạt động thanh toán, gồm Trung tâm quản trị dữ liệu của NHTW đặt tại Trung tâm thông tin tín dụng quốc gia Việt Nam (CIC) và hệ thống các Ngân hàng, tổ chức tài chính được cấp phép thực hiện giao dịch thanh toán điện tử.

- Theo đó cần bổ sung chức năng kiểm soát lượng tiền thanh toán cho CIC bên cạnh chức năng kiểm soát thông tin tín dụng tiền pháp định hiện hành.... Việc sử dụng mọi nguồn tiền từ tài khoản, thẻ ngân hàng của cơ quan, tổ chức, cá nhân để thanh toán hàng hóa, chuyển tiền tới bên thụ hưởng...đều bắt buộc phải đi qua đường nhận thông tin của CIC trước khi tới bên thụ hưởng. Nguyên tắc tối quan trọng này cần phải ghi bổ sung vào chức năng nhiệm vụ của CIC và bổ sung vào Luật các TCTD Việt Nam hiện hành bên cạnh việc luật hóa đồng tiền kỹ thuật số hợp pháp của Việt Nam.

- Trước mắt, cần tiếp tục khuyến khích thay đổi hành vi và cách thức thanh toán tiêu dùng của người dân, qua đó nâng cao khả năng tiếp cận các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng, phát triển sử dụng các phương thức thanh toán không dùng tiền mặt chính thống dễ tiếp cận qua hệ thống ngân hàng Việt Nam.

- Mọi nguồn tiền vào TCTD của cá nhân, doanh nghiệp hay tổ chức phi kinh doanh đều phải có xuất xứ thu nhập (lương, tiền bán hàng, tiền từ NSNN, tiền bán ngoại tệ, nhận tiền khác...), ghi bằng số lượng tiền pháp định Việt Nam (VND), gồm tiền mặt và tiền chuyển khoản.

- Cần xây dựng cơ quan chuyên trách quản lý cấp Nhà nước để hoạch định chính sách và giám sát các hoạt động của tiền kỹ thuật số. Nhà nước cần sớm ban hành quy định nghiêm cấm sử dụng, mua bán tiền mã hóa, tiền ảo phi Nhà nước của mọi quốc gia đang hoạt động trên thị trường tài chính Việt Nam cũng như trên thị trường quốc tế hiện nay.

- Sửa đổi, hoàn thiện và bổ sung vào nội hàm pháp luật trong quản lý tiền tệ nói chung và tiền kỹ thuật số nói riêng theo hướng: Trong lĩnh vực vào/ra một lượng tiền với mục đích gửi/thanh toán/chuyển khoản hay cho vay bằng tiền mặt hay phi tiền mặt đều phải đi qua hệ thống quản trị dữ liệu quốc gia và các Tổ chức tài chính được cấp phép hoạt động thanh toán, gồm Trung tâm quản trị dữ liệu của NHTW đặt tại Trung tâm thông tin tín dụng quốc gia Việt Nam - CICB và hệ thống các Ngân hàng, tổ chức tài chính được cấp phép thực hiện giao dịch thanh toán điện tử.

- Ngoài ra, cần thực hiện tuyệt đối nguyên tắc: Trên đất Việt Nam chỉ sử dụng tiền Việt Nam làm tiền tệ trong thanh toán. Theo đó, mọi loại tiền khi được Luật Pháp Việt Nam thừa nhận là tiền đủ tư cách là phương tiện thanh toán vào Việt Nam phải đổi ra tiền mặt hoặc tiền kỹ thuật số của Việt Nam trong lưu thông thanh toán nội địa.

Các bộ phận thanh tra chuyên ngành phải hành động và chịu trách nhiệm trước Nhà nước về việc thường xuyên kiểm tra, kiểm soát chặt chẽ theo Luật định và xử lý nghiêm ngặt các hành vi vi phạm Luật TCTD, Luật NHTW đã chuẩn hóa các hình thức và phương tiện thanh toán. Mọi hành vi vi phạm và hình thức xử lý vi phạm cần được đưa tin công khai trên các phương tiện thông tin đại chúng của Nhà nước.