Dự án đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam đang được kỳ vọng sẽ tạo nên một cuộc cách mạng trong lĩnh vực vận tải hành khách tại Việt Nam với nhiều kỳ vọng về một hình thức vận tải hiện đại, tiện nghi và bền vững cho tương lai. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là: Liệu tuyến đường sắt này có thể làm lu mờ vai trò của hàng không giá rẻ và xe khách liên tỉnh hay không?

TS. Lê Xuân Nghĩa, nguyên Phó Chủ tịch Ủy ban Giám sát tài chính quốc gia khẳng định rằng đường sắt tốc độ cao không thể "làm lu mờ" hoàn toàn các loại hình vận tải hiện có, nhưng chắc chắn sẽ tạo ra sức ép cạnh tranh rõ rệt.

TS. Lê Xuân Nghĩa cho rằng, trên thế giới, loại hình vận tải này đang được nhiều quốc gia triển khai như một chiến lược dài hạn để thay đổi diện mạo giao thông quốc gia, giảm phụ thuộc vào hàng không và đường bộ truyền thống.

Trên thực tế, cạnh tranh sẽ diễn ra trên nhiều khía cạnh. Trước hết, là yếu tố thời gian. Nếu như hành khách hàng không phải mất thời gian làm thủ tục, chờ đợi tại sân bay và dễ bị ảnh hưởng bởi thời tiết hoặc tắc nghẽn không lưu, thì đường sắt tốc độ cao lại ghi điểm ở tính ổn định, đúng giờ và thuận tiện. Đối với xe khách liên tỉnh, rủi ro tắc đường, thời gian di chuyển dài và điều kiện an toàn chưa cao sẽ là điểm yếu lớn khi so sánh với tàu cao tốc.

Thứ hai là cạnh tranh về yếu tố môi trường và giá thành. Trong bối cảnh toàn cầu hướng đến phát thải ròng bằng 0 (Net Zero), các phương tiện sử dụng nhiên liệu hóa thạch như xăng dầu sẽ đối mặt với chi phí phát thải ngày càng lớn.

Điều này có thể dẫn đến việc giá vé của các phương tiện sử dụng nhiên liệu hóa thạch như máy bay và xe khách truyền thống tăng lên, do phải gánh thêm chi phí từ các loại thuế đánh vào phát thải khí nhà kính theo tiêu chuẩn môi trường toàn cầu như Net Zero.

Trong bối cảnh xu hướng đánh thuế carbon ngày càng rõ rệt, các loại hình vận tải phát thải cao sẽ chịu áp lực lớn về chi phí vận hành. Ngược lại, đường sắt cao tốc với khả năng sử dụng điện, phát thải thấp và thân thiện với môi trường sẽ có lợi thế cạnh tranh rõ rệt về giá, đặc biệt trong dài hạn.

Tuy nhiên, TS. Lê Xuân Nghĩa khẳng định, mục tiêu của dự án đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam không phải là "lật đổ" hàng không hay thay thế hoàn toàn xe khách liên tỉnh. Thay vào đó, nó là bước đi mang tính bổ sung - mang đến thêm lựa chọn tiện nghi, hiện đại cho người dân, đồng thời giúp giảm tải cho hệ thống giao thông đường bộ và hàng không vốn đã và đang chịu áp lực lớn.

Theo dự thảo tờ trình báo cáo nghiên cứu tiền khả thi Dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam, giá vé được chia 3 mức để phù hợp khả năng chi trả của người dân, nhu cầu và mức độ tiện nghi khác nhau.

Giá vé đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam dự kiến bằng 75% mức trung bình vé máy bay hàng không giá rẻ và phổ thông. Mức này được đưa ra dựa trên cơ sở tham khảo giá vé bình quân của VietnamAirlines và Vietjet - hai hãng hàng không có thị phần lớn nhất trong nước. Trong đó, mỗi km vé hạng nhất dự kiến là 0,18 USD (khoang VIP), hạng hai 0,074 USD và hạng ba là 0,044 USD.

Như vậy, tính trên chặng Hà Nội - TP.HCM, vé hạng nhất khoảng 6,9 triệu; hạng hai là 2,9 triệu và hạng ba là 1,7 triệu đồng.

Tuy nhiên, Bộ Giao thông vận tải cũng đã cho biết giá vé chỉ là dự kiến, được tính toán dựa trên đối chiếu với giá vé máy bay hiện tại.

Giá này chưa phải là mức cố định, vì thị trường và nền kinh tế sẽ còn biến động trong khoảng thời gian 10 năm tới, khi dự án dự kiến được đưa vào vận hành. Dù vậy, quan điểm nhất quán của Bộ Giao thông vận tải là phải đảm bảo tính cạnh tranh với hàng không và phù hợp với khả năng chi trả của người dân. Sau khi tuyến đường sắt hoàn thành, sẽ có nhiều hạng vé để đáp ứng đa dạng nhu cầu của hành khách.