Trong nhiều năm, hình ảnh các làng nghề Việt Nam gắn liền với những mái ngói rêu phong, nhịp sống chậm rãi và lò nung thủ công – nơi nghệ nhân tỉ mỉ với từng đường nét sản phẩm. Nhưng rồi thế hệ tiếp nối dần rời đi. Người trẻ chọn thành phố, theo học các ngành hiện đại và ít ai quay về. Làng nghề đứng trước nguy cơ lụi tàn vì thiếu kế thừa, thiếu đổi mới, thiếu thị trường.

Tuy nhiên, vài năm gần đây, một làn sóng quay về đầy bất ngờ đã diễn ra – không phải để tiếp nối theo lối cũ, mà để "kích hoạt lại" làng nghề bằng công nghệ. Những người trẻ trở về không chỉ mang theo vốn liếng tri thức hiện đại, mà còn mang theo một tư duy khác: truyền thống không chỉ để gìn giữ, mà phải phát triển theo thời đại.

Tại Bát Tràng – một trong những cái nôi gốm sứ lớn nhất cả nước – sự chuyển mình có thể thấy rõ trên từng kênh TikTok, website và gian hàng online. Thay vì chỉ phụ thuộc vào cửa hàng mặt phố, những xưởng gốm giờ đây bán hàng thông qua livestream, tương tác trực tiếp với khách mua từ khắp các tỉnh thành, thậm chí cả khách quốc tế. Người dùng mạng có thể xem thợ gốm tạo hình trực tiếp, đặt hàng theo yêu cầu, và thanh toán chỉ trong vài thao tác.

Điều đáng nói, những sáng kiến này phần lớn đến từ thế hệ con cháu của làng. Họ từng đi học ngành CNTT, thiết kế đồ họa, kinh tế – và thay vì chọn làm việc tại các công ty lớn, họ chọn về nhà, khởi nghiệp cùng nghề của cha mẹ. Một vài thương hiệu gốm như Gốm Tâm Linh, Gốm Sứ Truyền Thống Việt... đã xây dựng thành công mô hình kinh doanh đa kênh (omnichannel), đồng thời có chiến lược truyền thông rõ ràng trên mạng xã hội. Câu chuyện không dừng ở bán hàng – mà là kể chuyện văn hóa qua từng sản phẩm.

Tương tự, tại làng lụa Nha Xá (Hà Nam), nghề dệt lụa từng có lúc tưởng như không qua nổi khỏi cánh cổng làng. Nhưng chính những người trẻ quay về đã giúp nghề này sống lại bằng cách chuyển sang làm sản phẩm quà tặng, khăn tay, áo dài đặt may theo yêu cầu trên mạng. Một số hợp tác xã còn hợp tác với các sàn thương mại điện tử để đưa sản phẩm lên Shopee, Tiki, thậm chí xuất khẩu lụa qua Amazon. Để làm được điều này, họ không chỉ học cách đóng gói, đặt tên sản phẩm mà còn tự chụp ảnh, viết mô tả, tối ưu SEO – những kỹ năng tưởng chừng xa lạ với người làm nghề dệt.

Sự chuyển mình của làng nghề dưới tay thế hệ trẻ cho thấy, chuyển đổi số không đơn giản là đưa hàng lên mạng hay làm web. Đó là cả một quá trình thay đổi tư duy – từ sản xuất đến phân phối. Ở làng mộc Kim Bồng (Quảng Nam), người trẻ không chỉ tiếp quản xưởng mộc mà còn phát triển phần mềm cho phép khách hàng thiết kế mẫu nội thất theo sở thích, tạo mô hình 3D và đặt làm theo yêu cầu. Thay vì bán ra chợ như trước, sản phẩm nay đi thẳng đến từng hộ gia đình ở Đà Nẵng, TP.HCM và Hà Nội.

Không chỉ dừng ở mặt thương mại, quá trình số hóa còn góp phần định hình lại cách làng nghề giao tiếp với xã hội. Trên YouTube, nhiều kênh quay lại toàn bộ quá trình tạo ra một món đồ gốm, mộc, đan lát – vừa là nội dung truyền thông, vừa là cách giáo dục thế hệ trẻ về nghề cha ông. Có nơi còn đưa công nghệ thực tế ảo (VR) vào trải nghiệm làng nghề – khách du lịch nước ngoài chỉ cần một chiếc kính là có thể “dạo quanh” một xưởng gốm hay lò gạch truyền thống.

Tuy nhiên, mọi chuyện không dễ dàng. Những người trẻ quay về thường phải đối mặt với tư duy “cái gì xưa là tốt rồi”, sự e dè với máy móc, và thiếu vốn đầu tư ban đầu. Việc thuyết phục cha mẹ, tổ chức lại sản xuất, đào tạo thợ tiếp cận công nghệ mới… là một hành trình nhiều mâu thuẫn. Nhưng khi đã vượt qua, thành quả họ gặt được là sự sống lại của cả một cộng đồng nghề. Có nơi từng phải đóng cửa xưởng vì không có đơn hàng, nay phải tuyển thêm thợ. Có nơi sản phẩm từng bị định giá thấp, giờ được đóng gói cao cấp, gắn câu chuyện thương hiệu và được thị trường quốc tế săn đón.

Theo báo cáo của Bộ Công Thương, hiện Việt Nam có hơn 5.000 làng nghề, nhưng chỉ khoảng 10% trong số đó có tiếp cận hiệu quả với thương mại điện tử. Với làn sóng quay về của thế hệ trẻ, tỷ lệ này đang thay đổi từng ngày. Các địa phương như Thái Bình, Nam Định, Nghệ An, Quảng Nam… bắt đầu có chính sách hỗ trợ chuyển đổi số cho làng nghề, từ việc đào tạo kỹ năng số cho thanh niên đến hỗ trợ thiết kế bao bì, đăng ký thương hiệu.

Không chỉ là khởi nghiệp, những người trẻ đang mở ra một hướng phát triển mới – nơi truyền thống không bị lãng quên, mà được tiếp sức để bước tiếp. Làng nghề Việt Nam, nếu biết nắm lấy làn sóng này, có thể không chỉ sống lại mà còn vươn ra thế giới – từ bàn tay của chính những người con trở về.