Chính sách kiểm soát thương mại chiến lược: Kinh nghiệm quốc tế

Chính sách kiểm soát thương mại chiến lược ngày càng trở nên quan trọng trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự cạnh tranh thương mại gay gắt. Những biện pháp này giúp bảo vệ các ngành công nghiệp chủ chốt và thúc đẩy sự phát triển bền vững của nền kinh tế quốc gia. Các quốc gia lớn như: Mỹ, Liên minh Châu Âu (EU), Nhật Bản đã áp dụng các chính sách kiểm soát xuất nhập khẩu các sản phẩm quan trọng về an ninh quốc gia, công nghệ và lợi ích chiến lược. Việt Nam có thể học hỏi từ những kinh nghiệm này để xây dựng chính sách kiểm soát thương mại hiệu quả, bảo vệ an ninh quốc gia và duy trì quan hệ thương mại ổn định trong nền kinh tế toàn cầu.

Chính sách kiểm soát thương mại chiến lược của Mỹ

Đạo luật cải cách kiểm soát xuất khẩu (RCA) được thông qua vào năm 2018 nhằm cung cấp cơ sở pháp lý cho các quy định về kiểm soát xuất khẩu do Cục Công nghiệp và An ninh thuộc Bộ Thương mại Mỹ quản lý. Đạo luật yêu cầu các công ty Mỹ sản xuất và xuất khẩu các công nghệ như chip bán dẫn, phần mềm mã hóa và công nghệ quân sự phải xin phép chính phủ trước khi xuất khẩu sang các quốc gia có thể gây ảnh hưởng đến an ninh quốc gia.

Các công ty Mỹ sản xuất và xuất khẩu chip bán dẫn phải xin phép chính phủ trước khi xuất khẩu sang các quốc gia có thể gây ảnh hưởng đến an ninh quốc gia. Ảnh minh họa

Tác động của đạo luật: Các công ty lớn như: Intel, Qualcomm và Nvidia phải tuân thủ các quy định nghiêm ngặt khi xuất khẩu các sản phẩm liên quan đến an ninh quốc gia. Điều này có thể hạn chế khả năng mở rộng thị trường quốc tế và phát triển quan hệ thương mại. Các công ty quốc tế có thể đối mặt với rào cản thương mại khi tiếp cận các công nghệ quan trọng, dẫn đến sự phân mảnh trong chuỗi cung ứng toàn cầu và nhu cầu phát triển các công nghệ thay thế.

Ủy ban đầu tư nước ngoài tại Hoa Kỳ (CFIUS): Là ủy ban liên ngành có nhiệm vụ xem xét các giao dịch đầu tư nước ngoài vào Hoa Kỳ và các giao dịch bất động sản của người nước ngoài nhằm xác định ảnh hưởng của chúng đến an ninh quốc gia.

Tác động của CFIUS: Nhà đầu tư nước ngoài phải thông báo cho CFIUS về các giao dịch đầu tư trong các lĩnh vực nhạy cảm, đặc biệt là công nghệ cao và các ngành chiến lược. CFIUS có quyền đình chỉ hoặc cấm các giao dịch nếu chúng gây rủi ro đối với an ninh quốc gia, ảnh hưởng đến các nhà đầu tư nước ngoài, đặc biệt là từ các quốc gia có mối quan ngại về an ninh.​

CFIUS không chỉ ảnh hưởng đến các công ty nước ngoài muốn đầu tư vào Mỹ mà còn có tác động đến quan hệ kinh tế quốc tế, đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ giữa Mỹ và các quốc gia khác.

Chính sách kiểm soát thương mại chiến lược của Liên minh châu Âu (EU)

Quy định Dual-Use (EU Dual-Use Regulation): Quy định kiểm soát xuất khẩu các sản phẩm dùng cho cả mục đích dân sự và quân sự. Quy định này ngăn chặn việc xuất khẩu các sản phẩm, như: Công nghệ thông tin, viễn thông, máy móc và vũ khí, nhằm ngăn ngừa chúng bị sử dụng cho các mục đích quân sự hoặc gây nguy hiểm cho an ninh quốc gia và hòa bình quốc tế.

Mục tiêu chính của quy định là đảm bảo rằng các công nghệ quan trọng không rơi vào tay các quốc gia có thể sử dụng chúng để đe dọa an ninh quốc tế. EU duy trì danh sách các sản phẩm và công nghệ cần kiểm soát, và danh sách này được cập nhật để phản ánh tiến bộ công nghệ và các mối đe dọa mới.

Tác động của quy định: Tạo ra môi trường pháp lý nghiêm ngặt cho các công ty sản xuất và xuất khẩu, yêu cầu họ xin phép xuất khẩu và kiểm tra thị trường trước khi giao dịch. Nó cũng tạo ra rào cản đối với các quốc gia ngoài EU trong việc nhập khẩu các công nghệ quan trọng nếu không thể đảm bảo sản phẩm không bị sử dụng cho mục đích quân sự hoặc đe dọa an ninh quốc gia.

Chính sách bảo vệ dữ liệu và quyền sở hữu trí tuệ: EU duy trì một chính sách nghiêm ngặt về bảo vệ dữ liệu cá nhân và quyền sở hữu trí tuệ, đặc biệt là trong các lĩnh vực quan trọng liên quan đến an ninh quốc gia và chiến lược. Chính sách bảo vệ dữ liệu của EU được thể hiện qua Chỉ thị bảo vệ dữ liệu chung (GDPR), quy định nghiêm ngặt nhất thế giới về việc xử lý và bảo vệ dữ liệu cá nhân. GDPR không chỉ bảo vệ quyền lợi cá nhân mà còn tạo ra rào cản pháp lý đối với các công ty muốn chuyển giao dữ liệu nhạy cảm ra ngoài EU.

Bên cạnh đó, EU cũng bảo vệ các công nghệ quan trọng và sáng chế liên quan đến an ninh quốc gia và các lợi ích chiến lược, đặc biệt trong các lĩnh vực viễn thông, công nghệ thông tin, và tự động hóa công nghiệp. Quyền sở hữu trí tuệ của các công ty EU được bảo vệ qua các bằng sáng chế và bản quyền, giúp ngăn ngừa việc sao chép trái phép và bảo vệ quyền lợi thương mại trong nền kinh tế toàn cầu hóa.

Tác động của chính sách: Các công ty ngoài EU muốn thâm nhập vào thị trường EU phải tuân thủ các quy định về bảo vệ dữ liệu, sở hữu trí tuệ và kiểm soát xuất khẩu. Điều này có thể tạo khó khăn cho các công ty không thuộc EU trong việc hợp tác, chuyển giao công nghệ hoặc tham gia vào các dự án nghiên cứu và phát triển tại EU. Các quốc gia ngoài EU cũng sẽ đối mặt với các quy định nghiêm ngặt nếu muốn hợp tác với EU, và nếu không tuân thủ, họ có thể bị từ chối quyền truy cập vào công nghệ quan trọng hoặc các giao dịch kinh doanh.

​Chính sách kiểm soát thương mại chiến lược của Nhật Bản

Ba cấp độ kiểm soát: Nhật Bản áp dụng hệ thống kiểm soát xuất khẩu gồm 3 cấp độ:​Kiểm soát xuất khẩu quốc tế (tham gia các thỏa thuận quốc tế để kiểm soát việc phổ biến vũ khí và công nghệ nhạy cảm); Đàm phán song phương (hợp tác với các quốc gia cùng chí hướng để kiểm soát xuất khẩu công nghệ nhạy cảm); Kiểm soát theo luật pháp quốc gia (dựa trên Đạo luật Ngoại hối và Ngoại thương, yêu cầu các công ty xin phép trước khi xuất khẩu các mặt hàng nhạy cảm)

Mở rộng danh sách kiểm soát: Gần đây, Nhật Bản đã mở rộng danh sách kiểm soát, bổ sung các mặt hàng như chip tiên tiến, thiết bị in thạch bản và máy làm lạnh cho sản xuất máy tính lượng tử. Ngoài ra, Nhật Bản cũng hạn chế xuất khẩu các vật liệu công nghệ cao, nhằm ngăn chặn việc sử dụng chúng trong sản xuất vũ khí hoặc phát triển công nghệ nguy hiểm.

Hợp tác quốc tế: Nhật Bản hợp tác chặt chẽ với Mỹ và Hà Lan để kiểm soát xuất khẩu máy móc sản xuất chip công nghệ cao sang Trung Quốc, nhằm ngăn ngừa việc sử dụng công nghệ này cho mục đích quân sự.

Nhật Bản hợp tác chặt chẽ với Mỹ và Hà Lan để kiểm soát xuất khẩu máy móc sản xuất chip công nghệ cao sang Trung Quốc. Ảnh minh họa

Tác động của chính sách: Các công ty Nhật Bản cần tuân thủ quy định chặt chẽ hơn, xin phép trước khi xuất khẩu các mặt hàng nhạy cảm, ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh quốc tế.​ Đối với quan hệ thương mại, các biện pháp này có thể ảnh hưởng đến quan hệ thương mại với các quốc gia như Trung Quốc và Hàn Quốc, gây lo ngại về việc gián đoạn chuỗi cung ứng và tác động đến doanh thu xuất khẩu.

Bài học mở cho Việt Nam

Dựa trên các chính sách kiểm soát thương mại chiến lược của các quốc gia lớn như: Mỹ, EU, Trung Quốc và Nhật Bản, Việt Nam có thể học hỏi một số kinh nghiệm quan trọng để xây dựng và hoàn thiện chính sách kiểm soát thương mại chiến lược, đồng thời bảo vệ an ninh quốc gia và phát triển công nghệ cao trong nước. Dưới đây là những điểm cần lưu ý cho Việt Nam:

Thứ nhất, xây dựng cơ chế kiểm soát xuất khẩu chặt chẽ và minh bạch: Việt Nam có thể tham khảo mô hình giấy phép xuất khẩu từ Mỹ và EU, thiết lập các danh mục công nghệ chiến lược như chip bán dẫn, vũ khí, công nghệ thông tin, và phần mềm mã hóa để quản lý xuất khẩu. Việc ban hành các quy định rõ ràng và minh bạch sẽ tạo niềm tin cho các công ty trong nước và đối tác quốc tế.

Thứ hai, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và công nghệ trong nước: Việt Nam cần chú trọng vào việc bảo vệ công nghệ trong nước thông qua bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, đặc biệt là trong các lĩnh vực chiến lược như trí tuệ nhân tạo (AI), 5G, và dữ liệu lớn. Việc này giúp Việt Nam giữ vững lợi thế cạnh tranh công nghệ và tránh việc công nghệ quan trọng bị đánh cắp hoặc sao chép.

Thứ ba, tạo điều kiện cho các công ty được hỗ trợ để tuân thủ quy định: Việt Nam có thể xây dựng một cơ chế hỗ trợ các công ty trong nước tuân thủ các quy định về kiểm soát xuất khẩu thông qua các hướng dẫn rõ ràng và các dịch vụ hỗ trợ pháp lý. Điều này sẽ giúp các công ty hiểu và thực thi các quy định một cách dễ dàng và hiệu quả hơn, đồng thời đảm bảo tuân thủ các cam kết quốc tế của Việt Nam.

Thứ tư, tăng cường hợp tác quốc tế và tham gia các hiệp định toàn cầu: Việt Nam cần tích cực tham gia vào các hiệp định thương mại quốc tế và cam kết bảo vệ an ninh quốc gia, đảm bảo rằng chính sách của mình đồng thời bảo vệ lợi ích quốc gia và duy trì mối quan hệ thương mại mạnh mẽ. Cập nhật các quy định kiểm soát theo các cam kết quốc tế sẽ giúp Việt Nam không bị ràng buộc bởi các quy định mâu thuẫn và duy trì hợp tác kinh tế ổn định.

Thứ năm, tạo môi trường pháp lý phù hợp và nâng cao năng lực kiểm soát: Việt Nam cần xây dựng một môi trường pháp lý hợp lý để kiểm soát các sản phẩm chiến lược mà không gây cản trở quá mức đến hoạt động thương mại hợp pháp. Điều này có thể bao gồm việc kiểm tra trước các thị trường xuất khẩu và thiết lập cơ chế xử lý vi phạm hiệu quả.

Cuối cùng, đảm bảo tính minh bạch và tạo điều kiện cho doanh nghiệp góp ý: Việc công khai dự thảo nghị định về kiểm soát thương mại chiến lược giúp chính sách có tính khả thi cao và được chấp nhận rộng rãi trong cộng đồng doanh nghiệp. Điều này không chỉ giúp tăng cường tính minh bạch mà còn giúp chính sách đi đúng hướng, phù hợp với thực tế.